MAŁA OJCZYZNA: Piękno gminy Jednorożec zaklęte w wierszach i obrazach

Tuż przed majówką zapraszam Was na podróż po gminie Jednorożec, ale nietypową. Będzie to podróż artystyczna, bowiem dzięki wierszom i pejzażom pokażę Wam to, co kocham najbardziej w mojej małej ojczyźnie.

Wpis ilustrują obrazy Wojciecha Góreckiego z Gdańska, który w latach ok. 2000-2003 stworzył cykl pejzaży z okolic Jednorożca. Inne prace malarza możecie znaleźć na jego stronie na fb: KLIK.

Jako pierwsze prezentuję wiersze Witolda Rosołowskiego ze strony: KLIK. Ułożone są w kolejności alfabetycznej wedle tytułów (nazw miejscowości lub nazw miejscowych).

1. Budy Rządowe - z rządem gdzie rząd

Budy Rządowe, choć tu z bud nikt rzędem,

ni z rządu w Budach kto taki się zjawił,

bo nuż w tych stronach byłoby obłędem

stać gdzie miast siedzieć na stołku, z Warszawy

łatwiej i lepiej na grzędzie, bo tutaj

rząd, co niektórzy mają, ech, do kuta,

Budy Rządowe – a u nas, choć z nazwy

wieś z puszczy w pola schodzi z chmur i słońca,

a nocą w niebo lśnią ostatkiem prawdy

dobroci wszelkie i taka w krąg rządza

by żądłem pszczoły kogo z Bud Rządowych

ukąsić, takoż, jak mu co tam z głowy,

Budą Rządową przesłania widoki

ni z tej czy z tamtej strony do rozumu

i sprawy wszelkie nie cierpiące zwłoki

warte nad grobem wierzbnego poszumu,

stąd z bud co strzechą chyli wszystkim głowę,

toż z rządem gdzie rząd tam Budy Rządowe. 

2. Gutocha - graniczy wietrznie stawu lustrem

próbował wietrzyk zamoczyć co w stawie,

wszak na Gutosze nieziemski narybek,

lecz co tam w fali przygarbił – odstawał

wciąż małoważnym ślizgiem jakby w szybę

tarł, że aż ciarki i truchlenie brzegu,

z reguły zwykle wadzi mały szczegół,

aż taką krocią jest ciało, a niech to,

jął mydlić przestrzeń chmurą, co tu oby

szła, w bańce może by się wiatru przeszło

na drugą stronę i rybę by dobyć

i trzeć, aż ciarki i truchlenie brzegu,

toż i z reguły wadzi mały szczegół,

aż w krzcie wciąż pęka, bąbel z byle piany,

a wietrzyk z lustra po kolejną bzdurę

sięga, zza ramy kijem powiew ganić,

acz, może wietrze co i powędkujesz

i takoż ciarki i truchlenie brzegu,

bo trze w regule jeden mały szczegół,

ni chłop czy baba i ja sam do paki

zrozumieć dmucha nie potrafi w niczym,

czasem zrodzone z powietrza dziwaki

jak woda w stawie ściekiem Płodownicy

najdą przez ciarki i truchleniem brzegu

w zwierciadle stawu z reguły to szczegół.

3. Jednorożec - ustrzelonym Orzyca odstępem

gdzie Orzyc falą pod ściółkę nie sięga

i bokiem runo omija i nadto

bartnie Drzewice w zielonych sukienkach

wycięto w części pod tak zwany klasztor,

nie w głowie leśnym mieć za cud dom boży,

choć spięty z bloków miodnych jednorożyc,

stąd komukolwiek, na dorzeczną pianę,

składać ofiary pod krwawionym krzyżem,

z paciorków merdać bozi nieruszanej,

smarować miodem, może bóg co zliże,

gdy za klasztorem pokręcony Orzyc

błyska w puszczańskich resztkach jednorożyc,

i każdy widzi, gałęzie pancerzem

zdają się miotać bielą, srebrem, złotem,

a brzeg z pazura rwany w lotne pierze

lepi od słońca i chmur i pokotem

w plastrach zieleni wiatrem słodycz łoży,

kolebiąc rosłe dziwy jednorożyc,

bez lasu – nijak, choć wmawiają wieczność

i w każdym czynie boga jedynego

widzą i duszę każą smagać grzeszną,

lecz co też w lesie może być i złego,

gdy miód i zwierz jest, leśnych nie zamorzy

świątynia zbita z części jednorożyc,

na mgły i deszcze, póki w puszczę wchodzą,

każdy ma skrawek, miejsca dość dla wszystkich,

lecz gwałtem rąbać nie wiadomo po co?

na wiarę przodków i tę, którą chrystki

stawiają votem w drzewiczym klasztorze,

toż sami stoją jak ten jednorożec,

i oby któryś z wyświęconych służył

jak my po puszczy, on to jednowierca,

kantem do nieba i rogiem do ludzi,

klasztornym trybem bijącego serca,

bieli przy każdej robocie i porze

w puszczy zielonej boskie jednoroże. 

4. Kobylaki - do prawd dalekie

z dala od drogi i rzeki, gdzie w lesie

żyło sześcioro dzikich Kobylaków

i jak to zwykle echo w dal poniesie

wieść o wyczynach, jakimi to w piachu

i ściółce mogli dokazywać zwierza,

acz warto bitej w drzewcu treści wierzać?

ani Czarzasty czy Konopek, Wólka

nie mogli przecież przechodzić przez sęki

ani Petrusem, co z ptakami ciumkał

miałby Szczepanka unieść, tenże z ręki,

zbić w ściółce kółko z samych igieł, przecież

to nie przystoi, bynajmniej poecie,

spisywać z echa, co jęzorem długim

mógł powykręcać nazwy jak i czyny

i w Kobylaki zwierza mość dla zguby

zwieść co bystrzejszych, w końcu trudno winić

szumem i tarciem i pękaniem w słojach,

nie lepiej jechać i do prawd przekonać? 

5. Małowidz - szubienieniem zerka i mało widzi

toż mało widział w gęstwinie, kto z góry

na sosnę trafił i jej czubek skosił,

może promienie słoneczne ukłuły,

wszak żółty odwłok podobny do osy,

a gwozd jak grucha, tak jedną iglicę

ktoś musiał w końcu wziąć za szubienicę,

i wielu potem dyndało, lecz kto tam

pojmie ich imion, skoro żadne strata,

nie chciało w kłębku życia się motać,

nie miało po co ścieżyną powracać

przez gwozd i nockę, co rwała księżycem,

nadało komu wejść na szubienicę

i ty pamiętaj kiedy wiersz się skończy

i nie poczujesz do życia współżycia,

nie smakuj śmierci czy takoż obrońcy

nie knuj w zaświatach, bo nic do ukrycia

na szubienicy, nie „trza” wiele widzieć,

gdy kiedy znajdziesz się pod Małowidzem. 

6. Lipa - wichru ce-ha wspierana fujarą

dęte połacie moreny lipowskiej

miał Boh za kraniec świata gdzie bajdurzył

brat jego Wicher, mniej znaczący troszkę

od brata Boha, choć wydmuch na twarzy

krąglejszy nieco, ni śmiać się czy chlipać,

kiedy to piszczał w okolicznych lipach,

podobnież był to sposób, co owadom

nie dawał szkodzić ni drzewom czy ziemi,

kiedy więc Wicher swoje lica nadął

to dżdżownica w grudy pulchnej czerni

wiedziała czemu kraniec świata dusi

ten wiew, z którego schły lipy i uszy,

aż raz na piachu ni drzewa czy Wichru

i kraniec świata naszedł nowym smarem

i choćbyś chciał co, nie opowie nikt tu

jak to wiatr jaki nabijał w fujarkę,

toż i z kościółka przyuczony klecha

nie wie skąd Wicher pisze się przez c-e h-a,

a przecież Boha sprawą było w stracie

piach do kurhanu wznieść, choć piach poniekąd

sypki, acz zielskiem przykryję go, bracie

i takąż cechą będzie góry wieko,

by duch twój spokój miał i koniec na tym,

na las tu krańcem wpadający w światy.

7. Olszewka - po drugiej stronie zamysłu

na olsze, panie, ni stołka czy ramy,

toż jedno wodą podejdzie, a drugie

pęknie na lustrze, takoż się wydamy

w nim lekko ścięci, rysem zwarci, tudzież,

kto mebel taki, co się gnie i płacze,

chciałby mieć w chacie …

a tu, w Olszewce, Orzyc falą wzdraga

i z bagien w łąki, z łąk chce nuże w olchy,

lecz las dębowy i sosen przewaga,

acz, wodzie, panie, ziemia dechy skąpi,

bo liście w ściółkę i chrustem gałęzie,

toż, wodo mień się,

a w swej przestrzeni bądź taflą dla chmury,

choć z garbem chodzisz i utykasz z brzegu,

a niech się w tobie i wypatrzy który

złocisty promień, co z olch w świata ściegu

kreśli, raz strony pomyli i wpadnie

i siedzi na dnie,

acz, w tym zdarzeniu, mógłby jak w zwierciadle

pobyć chwil kilka i gdy kiedy zechce

otworzyć innym strug w światy zapadłe

co na Orzycu, gdzież, panie, w Olszewce

głębią olchową jeno tylko toną

nieznaną stroną. 

8. Połoń - błyska prawdą o sobie

gdzieś hen w Połoni wśród halizn bezdrzewnych

gdzie Orzyc w grudę a gruda bagnista,

sto razy pierwej się dobrze upewnij

nim stopę stawisz w ten grunt i obyś tam

nie został czasem lub na czas mniej znany

doszedł w czekaniu do żywota granic

bo hen w Połoni rzadko jak te drzewa

kto idzie, stoi lub przemyka między

jednako słońce i księżyc ogrzewa

wędrowca, który zaszedł tutaj więc by

nie został z ciebie lub po tobie co tam

szczęk oczodołów, gdyś wszedł się nie motaj,

a Połoń pięknem i przestrzeni wdziękiem

osadzi wzrok twój jak tę perłę z morza

bo płonne wokół ziemie i wiatr stękiem

nie dorównają, na wiatr weź się pożal

i wskaż z miejsc lepsze nadburzoną dłonią

bo takaż prawda jaką błyska Połoń. 

9. Przejmy - przenowieniem tegoż co zobaczyć można

raz Boh dla Bohny chciał być tak uprzejmy,

że nim świt szarość rzucił Boh wziął pędzel

i jął las barwą smarować bez przerwy,

że tchu zabrakło i opadły ręce,

a Bohna ze snu ani mru, toż jeszcze

może i żonkę czymże tam dopieszczę,

stąd kiedy ranek rosą kurze ścierał,

Boh wziął za kudły wiatr i plótł korony,

acz Bohna wstanie i nie pozna teraz,

gdzie się łożyła z Bohem w czas ściemniony,

lecz na nic było czyścić w gniazdach jaja

czy paść na ściółkę, Bohna nie wstawała,

i tak to kiedy słonko górowanie

miało zaczynać, coś tam jakby drgnęło,

trzeba dla Boha mieć wielkie uznanie,

że do budzenia Bohny nie popchnęło

ni mru, toż Bohna wstała aby wielbić

Boha uprzejmość bez przerwy i przejmy. 

10. Stegna - wszystkim lepi

bór chwiejną chatą, stąd Drzewic podpory

i powój z kory na krzewy i w ściółkę,

skąd w próchnie robal i zwierzęce nory,

a nuż kto górę weźmie na rozbiórkę,

słońce co spiecze, błyskawica czepi,

mróz ściśnie, tudzież, gdzie na dole lepij,

bór szumną chatą, stąd pulchne korony

cieniem po krzakach i mszaków dywanie,

skąd w próchno naści oddaje, kto chromy,

a nuż i w górę więcej się nie wstanie,

bo słońce spiecze, błyskawica czepi,

mróz ściśnie, tudzież gnić po cichu lepij,

bór strojną chatą, stąd czasem przedsionka

braknie by witać, a kto gnie czy sięgnie,

raz hop i już ci od burzy i słonka

i mrozu mógłby stać bezpiecznie w Stegnie,

gdzie ani piecze, ani piorun czepi

i chłód co lżejszy, tudzież wszystkim lepij.

11. Ulatowo Słabogóra - nieskończonym piachu wyniesieniem

zacz, gdzie tam w polu, dyć, piaszczystym nieco,

Boh Wichra zwołał, by mu wydmę stroił,

nuż, inne bohy na miejsce przylecą,

acz, górę wszystkim równo się wykroi,

by każdeć chruścił jako mu przystało,

acz, wszystkim sprawi uciechę niemałą,

nuż, wicher zdmuchał, co miał, a Boh zerka,

niewiele tego, dyć, mi się zdawało,

że góra będzie, takoż z wszystkich wielka,

a tu wystaje jaki piachu pałąk,

zacz, Wicher rzecze, piach to nie są cegły,

nuż gdyby z piachu żywcem to by legły,

Boh Wichra uznał i kazał ostawić,

acz, żeby bajda była wam i ulał,

czas na pagórku zasiać nieco trawy

i choć nazwany jako Słabogóra,

dyć, żeby kto z was z piachu stawiał chaty,

jak Boh bohenkom, nuż i koniec na tym. 

12. Żelazna - skrzepem krwi rudzielca przezwana

rudy darniowe od rudzielca, który

w żelazo ziela zmieniać umiał, nadto

padł raz na jedne, acz strug krwi spod skóry

ściekł w piach i żwiry i do rzeki - na dno

i po dymarkach próbowano krwi skrzep

odzyskać, póki co tam, mówiąc ściślej,

tak śmierć rudzielca była szczęściem grudzie,

wszak bieda wszystkim gdy roboty nie ma,

a tu co krasne do dymarki, tudzież

można by zacząć całkiem nowy temat,

lecz póki co tam, jeszcze bardziej ściśle

zajrzyjmy w rudych wód mieniący krwi skrzep

bo wody jednej rudzielec nie zaznał,

a mógłby z wierszem tym i się utopić,

a wieś nie była by zwaną „Żelazna”,

gdyby ją w wodzie nie ochrzcili chłopi,

i nikt na piachy nie gadałby „krwi skrzep”

takoż o grudzie sobiepańsko myślę. 

A poniżej twórczość Waldemara Kontewicza, który w latach 70. XX w. był nauczycielem w Jednorożcu i Żelaznej Rządowej. Zobaczcie, jak przepięknie napisał o gminie Jednorożec:

Jednorożec

Tak nam Panie Boże pomagaj, który też nas w dzień sądny i wszystek świat sądzić będziesz.          

                                           Śluby Puszczonów w Kadzidlańskim Kościele

Na Świętą Xsięgę Puszczy ślubowali

od opilstwa w domu i karczmie się wystrzegać

Kurpie z Jednorożca w 1857

gdy im jeziuta błogosławił kropielnicą

i bursztynowym dymem z kadzielnicy

Tuż po wielkanocnych zapustach

kiedy słońce oślepiało cały świat

wisieli pod niebem na drewnianych ławeczkach

przytroczonych sznurkiem do tęgich chojarów

i miejsce na plastry letniego miodu chędożyli

usuwając sosnowe sojcynki i suche liście z barci

Bez znaku krzyża nie chcieli przechodzić

przez próg swoich nasmołowanych chat

a na rogatkach nie było nawet zwykłej kapliczki

Dzień w dzień chodzili boso na skargę

do ruskiego naczelnika w Przasnyszu

zagrozili nawet admonicją u samego

cara Aleksandra III

Krzyż rozpostarł swoje ramiona w 1892 roku

tuż przed wielkimi bitwami pruskich i rosyjskich

grenadierów zabijanych tysiącami w manewrach

Pierwszej Wielkiej Wojny

Dziś omszałe stele z nazwiskami bez wojskowych szarż

zdobią małe cmentarze na kurpiowskich wsiach

Języka rosyjskiego nie chcieli znać

dzieci do szkół prześladowców nie posyłali

W głębokiej puszczy przetrwał tylko język polskiego króla

który edyktami zapewniał im wolność

Kiedy przepędzono zaborców a bity dukt połączył

Jednorożec z Przasnyszem

nową szkołę poczęli fasować

Dzieciaki zbierały gilzy karabinowe

na placu budowy piętrowego gmaszyska

i sprzedawały je bartnikom przed niedzielną mszą

by kupić książki oraz wielki globus z Ameryką

do której Puszcza emigrowała

jeszcze przed Powstaniem Styczniowym

Sto kilkadziesiąt lat to długa abstynencja

wiedział o tym mieszkaniec wsi herbu Bończy

z mitycznym jednorożcem pośrodku

Gdy w 1975 roku wyszedł z karczmy 

i stanął przed krzyżem od rosyjskiego cara 

dwie taksówki podjechały z Przasnysza

i zabrały Tola z jego harmonią na pedały

do Kadzidła na uroczystości odnowienia ślubów

Puszcza Zielona

Z Przasnysza przez Lipę

asfaltowym naleśnikiem

wygrzewającym się

na gorącym piachu wjedziesz

do Kurpiowskiego Herbarium

trzęsącego się jak osika

na torfowiskach Narwi i Orzyca

Zrazu wpadniesz w zachwyt

później w piasku głębiny

i sosnowe morze zieleni

więc nie zapomnij kurpi

(butów z wołowej skóry

związanych lnianym rzemieniem

by się nie pogubiły

i łatwo niosły na plecach

w drodze do kościoła w Kadzidle)

Stąpaj cicho szczególnie nocą

jeśli nie boisz się duchów

Kurpiowskich Strzelców

stawiających zasadzkę

w Brodowych Łąkach

na króla Szwecji Karola XII

Przyłóż ucho – o tu! tak, tu!

gdzie sękata barć miodowa

wysadza bursztynowe cekiny

na plafonach kościelnych sufitów

po których pszczoły – boskie stworzenia –

fruwają jak anioły

a złośliwe osy brzęczą w uroczyskach

niczym diabelskie nasienie

To serce Puszczy – Myszyniec

pompuje życie w święty bór

Zmęczony? –

zatrzymaj się w Ostrołęce

na drewnianym moście

wpatrz dobrze w Narew

i wstrzymaj oddech –

usłyszysz chasydzką historię

w oceanie boleści – Szalom

Kurpiowska wycinanka

na krasnosielskich błoniach

kresem podróży niech będzie:

Z dętą orkiestrą strażaków

    

Festynową Kaną

wodę w wino zmieniającą

Z trzeszczącą bryczką

zaprzęgniętą w wałachy

     odwożącą gości

     po asfaltowym naleśniku

     przez Lipę i Przasnysz

   

 do Kanady

Flaga gminy Jednorożec obok polskiej flagi, powiewające przed kościołem parafialnym w Jednorożcu. Fot. MWK, 9 VII 2015.

Żelazna w 1975 roku

W tunelu żywicznych sosen w ziarnach piachu zgrzytających

w piastach drabiniastych wozów i zepsutych zębach furmanów

umierała kurpiowska baśń na jeden pożar dwa krzyże i kilka wsi:

Wysmołowane  kleistym dziegciem chałupy Żelaznej Prywatnej

strzelały syczały jęczały gromem ognia piekielnego     

Na wierzchu każdej strzechy siedzieli Puszczoni i lali wodę wiadrami

bez żadnej nadziei na inny kolor żaru niż malinowa czerwień

lemieszy porzuconych w zasieku po sierpniowych podorywkach

Ogniowcy z sąsiednich Parciak w złocistych hełmach

z bosakami dzierżonymi wysoko grożącymi żywym i umarłym

pędzili czerwoną motopompą i przystawali co kilka kobylich oddechów

by zerwać asfaltowe ciasto z kół strażackiej amfibii

Zrozpaczony Chrystus w drewnianym kościele w Jednorożcu

spadł z krzywego krzyża i przestraszył zaborcze orły

na słupie prusko ruskiej granicy w Chorzelach

Arię pękających bierwion stalowych bron

wrzącej wody w studniach i lamentu kobiet

słychać było w Brodowych Łąkach gdzie przed 300 laty

strzelcy kurpiowscy z Żelaznej Myszyńca Kadzidła

zasadzili się na szwedzkiego okupanta Karolusa XII

próbując zmienić historię Polski i całego świata

Wczesnym wrześniem w szkole z gipsowym popiersiem

czerwonego bohatera przywleczonego z Moskwy 

zamiast królewskich poddanych: Prusików Berków Samseli 

zasiadła w ławkach pustka nasycona spalenizną

Kurpie zajęci byli odbudową spalonych dymów

Kurpianki wycinały czerwone jak ogień koguty

Dzieci zwoziły z pól zboże buraki i kartofle

Przy smołówce do Parciak pochylał się coraz mocniej

drewniany krzyż oszpecony bliznami cholery

która dwa wieki temu przeszła żałobnym konduktem

młodych starych dzieci i niemowląt 

Jakie są Wasze przemyślenia po lekturze tych wierszy? Który obraz podoba Wam się najbardziej? A może sami piszecie wiersze o naszej malej ojczyźnie? Odezwijcie się, planuję bowiem kolejną część tego postu :)

Do następnego! :)